२०२१ को डिसेम्वर २४ पछि आज विर्घा ब्लगको पेज खुल्यो । धन्न पासवर्ड विर्सीएको रहेनछु । नभए वर्षौ देखिको डोमेनको ड्युजस्तै पासवर्डपनि ड्यु मै माग्नु पर्ने थियो मित्र प्रवेश सुवेदीसंग। व्यस्तता आवरण हो । सही अर्थमा व्यस्तले व्यस्त छु भन्दैन । यंहा फुर्सदिलाहरु व्यस्त देखिन अनेक वहानाहरु जुटाउछन । म बिचकोमा पर्छु होला ।
वर्खाले चुर भएको विर्घा कति मनमोहक होला । विगतमा जस्तो ह्रदयको तस्विर संझिन पर्दैन । आजकल अनेक पेज छन । फेसवुकमा दिनदिनैका अपडेट पाईन्छन । यद्यपि संझनाको तरेलिमा वसेको पुरानो तस्विर जति गांढा छ नंया तस्विरहरु फिका लाग्छन । उमेर अवस्था र वयले सोचाई र संझनाहरु मलिन र मधुरा वनाउदा रहेछन कहिले कांही ।
आज धेरैपछि वडा नंवर ४ का अध्यक्ष दाई शुन्दरले राखेका तस्विरले मेरो वाल्यकाल विद्यालय र विर्घालाई ताजा वनाए ।
हुनत गांउ गांउ रहेन । यो तिव्रतर शहर वन्ने अभियानमा छ । गांउले गांउले कम रह्यो । गांउ गांउमा सिंहदरवारको नाराले अव उ उपभोत्ता समितिको पदाधिकारी वनेको छ । संचो विसन्चो भन्दा पनि योजना र वजेटमा रमाउछ उ ।
विद्यालय अव विद्यालय रहेन उच्चशिक्षालय वनेको छ जमावी । भवन उस्तै रहेन दुतावासको सौजन्यवाला विल्डिगं भएको छ जमावी ।
गांउ धान मकै या कोदोमा अल्झिएन रेमिटेन्समा रमाएको छ उ । वुढावुढीले भनेजस्तो गांउ रामराज्यमा रुपान्तरण भएको छ । अव त्यहा मानिस होइन रामका सारथी हनुमानहरूको रजगज छ ।
वाली रोप्न नभ्याउदै कोट्याउन आईपुग्छन हनुमान । नहुर्किदै लुछाँचुडी गर्न पल्किन्छन हनुमान । फल त परको कुरा भएको छ ।
गांउले साउनमा खिर र कटहर होइन फुजि स्याउ र करेन्टमा रमाएको छ । गुलियो भन्दा पिरो पिरो स्वादमा गांउ भुलेको छ । यो आरोप होईन अहिलेको वास्तविकता भएको छ । वुढावुढी केटाकेटी र हनुमानको समिश्रण भएको छ गांउ ।
गांउको माटो र मिठास भने उस्तै छ । वाह्र वर्षपछि खोला फर्किन्छ भन्छन । कुनै समय गंउको पनि दिन आउला । शहर पसेका र फसेका हामी जस्ता फर्किने समय पनि आउला । लाग्छ गांउले त्यसैको प्रतिक्षामा आपूलाई कयौ रात अनिदो राखेको होला ।
धरै पछिको धङधङी आजलाई यति नै । बांकी समयसंगै निरन्तरता पाउला विर्घा व्लगले।
कामी गांउ देखि झरेको वर्खे भल मैले एक मुठी घुटुक्क निले । छाती पिरो भयो । जति मुड्की वजारेपनि शरिर पानीमै डुब्यो । जसो तसो पोखराको कुनामा रहेको खनियाको जरो फेला पर्यो र म वाहिर आए । एकातिर “बा” को डर अर्को तिर मनिसर्नी चिच्याउने डर । वर्खे भलको पौडीले शरिरभरी लुतो । सिकारु पौडिवाज पानी नखाएको दिन हुदैनथ्यो । पेट त्यसै त्यसै फुलेर आउने । डिठ्ठा अर्थात हाम्रै पोखरी भएपनि मैले पानीमा उत्रिन सिकेको कथा कम्ता संघर्षपूर्ण थिएन । खर्सिगंगैरावाट पितु, रानाको साने र दुर्गा, मगर बेके, शुरेश र म हामी डिठ्ठाको पोखराका सर्वकालिक सदस्य थियौ । राकस्दी खोलाको वांधवाट वर्खाका केही दिनमात्र आउने तुरतुरे धारो वाहेक कामी गांउ देखि नांगेडाडो हुदै झरेको भल नै पोखराको पानीको प्रमुख श्रोत थियो । त्यसै त भल त्यसमाथि हामी सिकारुले होडलेको पोखराकोे पानी सर्वागं रातो थियो । घामलाग्दा पोखराका डिलमा नागै पल्टिनु र यसो शरीर तातेपछि छप्लागं पोखरामा हाम फाल्नु । कहिलेकाही “बा” लौरो लिएर आउनु भयो भने लुगा नलगाई दौडिनु यस्तै दिन चर्यामा जान्थे हाम्रा साउन र भदौ महिना । दाईहरुलाई अलि अलि उत्रिन आइसकेको थियो । जति गर्दापनि उत्रिन नसकेपछि कहिले टाउको समेत डुवाएर छप्के हान्ने । कहिले भयागुतेको प्रयास गर्ने गर्दा पनि म उत्रिन सकिन । केटाहरु कुलाका वांध र ढोब्लामा जान लागिसके आफूलाई उत्रिन सम्म आउदैन । तिव्र तनावमा दिन वितिराखेका थिए । घरमै दोकान भएकाले मोहनसरका शेषकान्तको सधै फुर्ती हुनथ्यो । आफ्नै पोखरो भएकाले मेरो फुर्ती पनि साउन र भदौमा चलिरहन्थ्यो । कट्टी स्कुलका हामी चिचिला केटाकेटी कहिलेकांही सरहरुका आंखा छल्न पायौ भने हाफ टाइमा नभनी पौडिन मौला आइपुग्थ्यौ । राकस्दी तिरवात उक्लीएपछि “बा” ले पनि चाल नपाउने छिटोपनि हुने भएकाले त्यो वाटो हाम्रा लागि प्रिय थियो । हतार हतार सबै कपडा फुकालेर पौडिने र हातमा सबै कपडा वोकेर राकस्दी जाने । एक चरण धारामा नुहाएर पोखराको रातो भलपानी पखालेर चिसै लुगा लगाउने गर्थ्यौ हामी । कट्टी स्कुलवाट शेषकान्त, म लगायत एउटा टोली एक अपरान्ह सरहरुका आंखा छलेर पौडिन आयौ हामी पोखरामा । शेषकान्तलाई पौडिने बहानामा दोस्ती जमाउन पाए पसलका मिठाई खान पाइने भएकाले मेरै जोडवलमा उनी पनि आए पौडिन । म वरु दुई चार पल्ट पोखरामा हाम फालेको एक दुई घुट्की पानी खाएपनि किनारसम्म आउन जानेको थिए । शेषकान्त पहिलोपल्ट पोखरीमा फाल हालेकाले पानी मात्र खाएनन झन्डै झन्डै पोखरीमै डुवेनन । हामी सबै लागेकाले वल्ल वल्ल शेषकान्तलाई वाहिर निकाल्यौ । त्यसपछि शेषकान्त कहिल्यै पोखरीमा देखिएनन । हाम्रो पौडिने लत यति लागिसकेको थियो की कहिले कांही पोखराको पानी खोल्ने दिनमा हामी कुलाका वांधसम्म पौडिन पुग्थ्यौ । कहिले कांही त्यतिले नपुगेर हामी काली गन्डकीसम्म पुग्थ्यौ पौडिन । विस्तारै उमेर वढ्दै गएपछि हाम्रा पौडिने तरिका र कक्षा समेत वढ्दै गए । साथीहरु छुट्दै गएपनि जसो तसो म कक्षा ६ अध्ययनका लागि जनता मावी अर्चले पुगे । अर्चले पुगेपछि उमेरमा र कक्षामा माथिल्ला भएपनि घ्यागंसिंग खरक मदन, चिफल्डाडा भुपदाई, मरेग्दा शिव भान्जाको पौडिने टिममा मपनि सामेल भए । उमेर र क्षमताले भन्दापनि पढाइमा अल्छी र पौडिमा फुर्तीलो भएकोले म यो टिममा सामेल भएको थिए । अव हाम्रो टिमको दिनचर्या फेरियो । कहिले अखिल र नेविसंघका नाममा हुने कार्यक्रम र लडाई भिडाईमा भन्दा हाम्रा रुची पौडिमा थिए । “सिता सदन” र “जनक सदन”मा भन्दा हामी अरुवा जाने र कालिगण्डकी वारपार गर्ने ध्याउन्नमा लागि सकेका थियौ । जसो तसो चार पिरियड क्लासमा वसेपनि एक वजेपछि हामी जाडोयाममा वाहेक क्लासमा वसेनौ । जाडोमा दामोदर कुन्डवाट आउने काली नदीको पानी हिंउ वरावार चिसो हुने भएकाले पौडिन नसकेपनि फागुन देखि असोजसम्म हाम्रो दिनभरीको बास काली किनारमा हुन लाग्यो । स्कुलका पढाइले गति लिदै थियो । यता मेरो छप्के सफा हुदै गयो । कहिले उत्तानो परेर त कहिले डुवुल्की मारेर सजिलै पारी पुग्न लागियो । शुरु शुरुमा पुलमुनी ढुंगामा विसाएर पारी जाने म विस्तारै एकै झ्वाकमा पारी पुग्न लागे । यो त्यति वेलाको कुरा थियो जतिवेला कालीगन्डकी “ए” जलविद्युत परियोजना शूरु भएर कालीको पानी घटीसकेको थिएन । संगैका झविन्द्र, कृष्ण, भगवती, खिमानन्द र शिवहरुको पढाइ रफ्तारमा चलिरहदा मेरो छप्केले रफ्तार पक्डीसकेको थियो । मुखमा विजुली खैनी चेप्ता एक दुई पल्ट वमिट भएपछि मैले वमिट नहुने गरी यदा कदा धुवा उडाउन भ्याइसकेको थिए । दिनभरी पानीमा डुव्यो, एकछिन वालुवामा सेकियो अनि धुवा पुत्तायो । मेरा प्रगति पुस्तकमा भन्दा पौडीमा ज्यादा देखिन शुरु गरीसकेका थिए । कहिले कांही र्याफ्टीगंमा आउने टुरिस्टहरु भेटिन्थे काली किनारामा । त्यस्तो वेला वोट र कुहिरे देख्दा खुव रमाइलो लाग्थ्यो । विस्तारै स्कुल छोड्ने दिन आउन लाग्यो । समयसंगै दुख सुख कक्षा चढाइ चलीरहेका थिए । पढाइमा त्यस्तो दिलचस्पी केही थिएन । घरीपोखरा फर्सु राम, कात्तिके वाइपी दाई र चिफल्डाडा भुप दाईहरु पाल्पा चिलाउनी भन्ज्यागं छाती नपाउन गए । गल्लासंग नापिएर भर्तीहुन गएकाहरुले वजन नपुगेर केरा खाएको कुरा सुन्दा रमाइलो नलागेको होइन, तर भर्तीहुन खास ज्यान पनि नपरेकोले होला त्यति रहर लागेन । उमेर, वढ्दै गयो, जसो तसो कक्षा वढ्दै गयो र अव विद्यालयको पढाइ सकिने समय आयो । त्यति जांगरिलो पढाइ नभएपनि जसो तसो विद्यालयको पढाइले विदा दियो । रहरको भन्दा कहरको पढाइ । चिनेजानेका र दाई दिदी सरकारी सेवामा भएकाले मलाई पनि सरकारी जागिरमा जानै पर्ने वाध्यता थियो । एकातिर विद्यालयको काम चलाउ पढाइ, अर्कोतिर लोकसेवाको कठिन प्रतिष्पर्धा । धमिलो पानीमा जसो तसो उत्रिन सिकेको मलाई लोक सेवा परीक्षाको सग्लो पानीमा उत्रिन त्यति सजिलो थिएन । मुस्कीलले पौडीको परीक्षामा उत्रिन सिकेको मेरालागि लोकसेवाको परीक्षामा उत्रिनु त्यो भन्दा कैयौ गुना कठिन थियो । वुद्धनगरको चिसो कोठामा वसेर संविधानका किताव रट्टा लगाउदा केही नघुसेर आफैसंग पटक पटक विरक्त नलागेको होइन । कहिले कमल सरको ढाडस, कहिले दाईको प्रेरणा कहिले भिनाजुको गाली त कहिले साथी भाईको हौसलाले भने आशा जगाउथ्यो । काठमाण्डौमा छिरेपछिको उच्च शिक्षासंगै समानान्तर रुपमा अगाडी वढेको लोक सेवा तयारीको परीक्षामा भने मेरो झन्डै पहिलो प्रयास नै कामयावी भयो । सिंहदरवारको रापिलो कोठामा वसेर विगतलाई नियालीरहदा जीवनका उकाली ओरालीहरु अचम्मका लाग्छन । मलाई जागिरे जीवन पौडी जीवनभन्दा सरल वन्यो । सबैका लागि त्यसो नहुन सक्छ । हिम्मत राख्नेका लागि भने यो एक दिन अवस्य हासिल हुन्छ । गांउमा हजुरबा डिठ्ठा भएकाले हामीलाई डिठ्ठाका भनेरै चिन्छन । अहिले “बा” हुनुहुन्न । पुर्खाको विरासतकारुपमा पाएको डिठ्ठाको पोखरो पनि छैन । यद्यपि मेरो मनमा रहेका स्मृतिहरुभने ज्यूका त्यू छन । अगाध स्मृतिमा रहनु भएका मेरा “बा”, स्मृतिवाट हराउन लागेको पोखरो, उत्तिकै संझनामा रहेको जनतामावी, कालगिण्डकी र बालावयका साथीहरुमा समर्पित ।
अक्टोवर २९, २००७ मा साबिकको विर्घा व्लगसममा प्रकाशित यो सामाग्री अर्काइभवाट लिइएको हो । समय, मात्र होइन यससंग जोडिएका स्मृतिहरु वाहेक सबै परिवर्तन भइसकेको यो पुरानो प्रशंग शंझनाका लागि !
जमरा सेलाउने पुर्णीमाको भोलीपल्टका घाम अरुदिन भन्दा तेज थिए । यसै दिन हाम्रो नंया ट्रेकिङ रुट पहिल्याउने यात्रा तय हुदै थियो । यात्रामा मेरा मित्र तथा पुल्चोकवाट सिभिल इन्जिनियरिङमा स्नातक सक्दै गरेका भाइ रमेशले साथ दिने भएका थिए । हाम्रो यात्राको गन्तव्य काठमाण्डु भएपनि नंया ट्रेकिङ रुट पहिल्याउन हामी दत्त चित्त थियौ । यो रुटको विकास गरी पर्यटक भित्र्याउन सके दुर्गम मानिएका यी गांउमा पनि विकास हुने र जनताको जीवनस्तर उठ्ने हाम्रो सपना थियो । अत्यन्तै संभावना युक्त भएर पनि मिर्मी, सेदिवेणी, आलमदेवी, रानीघाट, छेर्लुङ हुदै अर्गली निस्कने रुट सधै ओझेलमा परेको थियो ।
यसैको संभाव्यता अध्ययनकालागि निर्धारित हाम्रो यात्रा कष्टपुर्ण भएपनि लक्ष्यसाथ तय भएकाले रमाइलोपनि उत्तिकै थियो । ९ गते षष्ठीको विहान सवा सातवजेतिर रमेशले मलाइ व्युझाए । आमाले केही खाएर हिडिदिए हुन्थ्यो भन्ने वात्सल्यता देखाउदा देखाउदैपनि आलमदेवीको पनि दर्शन गर्ने तय भएकाले केही वोल्न सकिरहनु भएको थिएन । सहरमा रुपान्तरण हुदै गएको मेरो गांउमा सवारी साधनको निकै चहलपहलका बिच काठमाण्डौ आउनपनि हामीले उल्टो गन्तव्य चुनेकोमा केही लाल वुझक्कडहरु छक्क परेका थिए । विहानको करिव ८:३० वजे हामी झोला भिरेर लाग्यौ उकालो यात्रामा । नंया ठांउको यात्रा गर्नु कुनै गहकिलो पुस्तक पढ्नु जत्तिकै हो भन्ने मान्यतामा विस्वास गर्ने भएकाले होला यात्रा रमाइलो र स्मरणीय हुने कुरामा म ढुक्क थिए । रमेशसंग त ट्रेकिङकालागि फिट हुने रुक्स्याक रहेछ, म भने अफिसियल हुन सुहाउने व्याग वोकेर यात्रामा लागेको थिए ।
यात्रामा ड्राइ फुड उपयुक्त हुने भएपनि छोटो यात्रा भएकाले हामी त्यसको जोहो. गर्नु पट्टी लागेनौ । यद्यपि खल्तीभरी चकलेट वोक्ने र यात्रामा भेटिएका वालवालिकालाइ वाड्दै उनीहरुसंग भालाकुसारी गर्ने पुरानो वानीलाइ मैले यसपटकपनि निरन्तरता दिएको थिए । वैघा भन्ज्याङ करिव एक घन्टाको उकालो चढाइमा उक्लिएपछि हामीले डांडामा केही वेर थकाइ मार्यौ । शिखरवाट धित मरुन्जेल तस्विर लिने हाम्रो रहर भने मौषमको कारण पुरा भएन । घाम तेज लागेपनि तुवालो हाम्रो वाधक वनेर आइलाग्यो ।
वैघा भन्ज्याङमा केही वेर पिङ खेलेपछि हामी लाग्यौ आलम तर्फ । साथमा पानीपनि नभएकाले मुख सुकाउदै एक घन्टा हिडेर पुगियो – आलमदेवी । मेरो घर गांउ नजिकैको मन्दिर परिचित भएपनि समयक्रममा भएका परिवर्तनहरु हृर्ने मेरो इच्छा थियो । आलमको डांडोमा रिसोर्ट वनाउन नसकेपनि एउटासम्म गेष्ट हाउस वनाउन सके यंहाको टुरिजम डेभलपमेन्ट हुने कुरामा शंका गर्न सकिन्न । यो रमणीय डांडोमा रात विताउन पाए देश देशावरवाट आउने पर्यटकहरु कति खुसी हुन्थे होलान । सांझको जुनमा मायालुका हात समाउदै लसर्घा डांडो नाप्न पाए उनीहरुले आफुलाइ कति भाग्यमानी संझिदा हुन ।
विहानको सिरेटोमा रानीघाट दरवार र विर्घाको फांटलाइ क्यामेरामा कैद गर्न पाए उनीहरुले संसार जितेको महसुस गर्दा हुन । यस्तै तर्कना मनमा खेलादा खेलाउदै हामी पुगियो लसर्घा डांडामा । जंहा विक्रमको १९९५ देखि राजा जैन खांनको किल्लाको रुपमा रहेको पिठ शैलीको मन्दिरमा आलमदेवी रहेकी छिन । आलमदेवीको मन्दिर पिठ शैलीको छ । जसको आधुनिक निर्माण राजा विरेन्द्रका पालामा विक्रमको २०३७ मा सरकारी सहयोग तथा जनश्रमदानका आधारमा वनाइएको हो । आलममा पानीको समस्या सधैभरी उत्तिकै छ । धेरैले धेरै आश्वासन दिएपनि यंहाको खानेपानी समस्या सधैको गुनासोको विषय वनेको छ ।
आलमदेवीको दर्शनपछि हामीले केही समय खानाकालागि पर्ख्यौ । स्थानीय मोहन रानाकोमा खानापकाउन लगाएर हामी केही समय टहल्नमा वितायौ । लोकल स्वादमा मोहन रानाकी श्रीमतिले खुवाएको आंपको अचार र लर्केको दालसहितको भातले ज्रि्रो जगायो । खानापछि ढिला नगरी हामी ओर्लियौ सटुका हुदै रानीघाट तर्फ । राजा खड्ग शसमशेरले आफ्नी प्राण प्यारी रानीको स्मृतिमा वनाएको रानीघाट दरवारलाइ मुगल सम्राट अकवरले वनाएको ताजमहलसंग तुलना पनि गरिन्छ । रानीघाटमा रहेको स्याङजा र पाल्पालाइ जोड्ने पुल पार गर्दै हामी पुग्यौ रानीघाट ।
रानीघाटको वाटो विगतमा धेरै पटक ओहोर दोहोर गरेपनि धेरै समय नहिडेकाले मलाइ नौलो लागिरहेको थियो । रानीघाटमा रहेको सानो वजारमा विगतमा जस्तो चहलपहल थिएन । जुम्रा मार्दै वसेको महिलाहरुको हविगत हेर्दापनि रानीघाटको व्यापार खस्केको कुरा कसैलाइ सोध्नै नपर्ने गरी छर्लङ थियो । रानीघाटपछि हामी करिव डेढ घन्टाको हिंडाइमा पुग्यौ पाल्पाको छेर्लुङ । कोजाग्रत पुर्णीमा हिजै सकिएपनि तिथीको घटवढका कारण धारा पिपलमा रहेको विद्यालय प्राङगढमा सराए नांच चलेको रहेछ । स्थानीय युवाहरुले तरवार लिएर वाख्खै भन्दै नांचेको नांच मैले जीवनमा पहिलो पल्ट हेर्दै थिए ।
ठुलो मेलाका साथ चलेको नांचमा केही युवायुवतिहरु मादलुको तालमा माया चन्चले गांउन व्यस्त थिए । मित्र रमेशले पिङ खेल्ने रहर गरेपछि हामीपनि परिचित झै पिङ खेल्न लाग्यौ पिपल तर्फ । पाहुनाको सम्मान गर्न नसिकेको स्थानीय युवाले पालो नदिएपछि हाम्रो पिङ खेल्ने रहर भने अधुरै रह्यो । मेरो ध्यान पिङतिर गएको मौकामा रमेशले भने केही युवतिसंग वात मार्न भ्याएछन ।
केही समय छेर्लुगंमा विताएपछि हामी तेर्सियौ अर्तुवा तिर । त्यसदिनको वास अर्तुवा वस्ने निधो भएपनि सानो गांउ भएकाले हामी अर्गली नै पुग्ने निधोमा लाग्यौ । भ्खरै डोजर हिडेको कच्ची मोटरवाटो हुदै हामी लाग्यौ अर्गली तर्फ । साझ झपक्कै भएपनि पुर्णिमाको आशपास भएकाले जुनको रछायामा हामी वेलुका आठवजे पुग्यौ अर्गली । वासको राम्रो व्यवस्था नभएपछि हामी लाग्यौ अर्गलीकै देउराली वजारतर्फ ।
देउराली वजारमा वास खोज्दै जांदा भेटिए माओवादीका नेता नेत्र पाण्डे । भुमिगतकालमा चर्चा वटुलेका नेत्र फरासीला भएपनि मार्सल आर्टका खेलाडी भएकाले हाउभाउमा त्यो कुरा प्रष्टै आउदो रहेछ । माओवादीको भुमिगतकालमा ख्याति कमाएका नेत्रसंगको भलाकुसारी पछि हामीले वास पायौ नेत्रकै दाजु नित्यानन्द पाण्डेकोमा । रक्सी खाने स्थानीय युवाको आलोचनामा मग्न नित्यानन्दले हाम्रा आंखा छलीछली मदिरा सेवन गरेको रमेशले फेला पारी छाडे ।
स्थानीय क्लवले रात्रीकालागि आयोजना गरेको सास्कृतिक कार्यक्रम हेरन उनै नित्यानन्दको साथ लागेर हामी लाग्यौ श्रमैश्वरी भगवतीको मन्दिर तर्फ । ठुलो जनसमुहको उपस्थिति रहेको कार्यक्रममा मदिरा सेवन नगरेका भने विरलै भेटिए । अर्गली मदिरामा मस्त रहेको निष्कर्ष निकालेर कार्यक्रम चल्दै गर्दा हामी फर्कियौ सुत्न । हिन्दी गितका क्यासेट लगाएर नाच्ने कार्यक्रमले हामीलाइ त्यति रोचकता दिन भने सकेन । यद्यपि स्थानीय वुढा वुढीहरुसमेत मध्यरात कट्दापनि नाच हेर्नमै मस्त थिए ।
हिडाइको थकाइले निद्रा विहान आठ वजेमात्र खुल्यो । म त अझै केही वेर सुत्ने मुडमा थिए भाइ रमेशले किच-किच गरेपछि वाध्य भएर उठ्नै पर्यो । १० गते विहान हामी लाग्यौ रिडी तर्फ । जंहावाट हाम्रो पैदल यात्राको गन्ँतव्य सकिदै थियो । रिडीमा पुगेर कालीको स्नान गरेपछि हामीले रिषिश्वरको दर्शन गर्यौ । वस्ती उजाड भएको जस्तो लाग्ने प्राचिन रिडी वजारको रौनक हराएको थियो । हुने खानेहरु वुटवल वा काठमाण्डौ झरेका थिए भने आर्थीक अवस्था कमजोर भएका र शन्त महन्तहरुको वाहुल्यता थियो रिडी वजारमा । दर्शनपछि केहीवेर वजार घुमेर लाग्यौ हामी पाल्पा सदरमुकामा तानसेन तर्फ ।
वसको छतको यात्रा रोचक रमाइलो र स्मरणीय थियो । पाल्पा पुगेर केही वेर घुमेपछि हामी झर्यौ वुटवल । वुटवलमा काठमाण्डौका लागि वसको टिकट नपाएपछि हामी लोकल रुटको गाडी हुदै आइपुग्यौ नारायणगढ । नारायणगढमा मित्र अभिनवलाइ भेटेपछि हामी वसमा झुन्डिदै आइपुग्यौ मुग्लिङ । दशैको वेला भएकाले वसमा खुट्टो हाल्ने ठांउ थिएन । छतमा पनि मान्छे टन्नै । मुग्लिङवाट काठमाण्डौ आउने पोखराको वसमा वेन्चमा वसेर मित्र रमेश र म ११ गते विहान आइपुग्यौ कलंकी । यो काठमाण्डौ छिरेपछि तनाावको कुरा लेखेर यो रोचक यात्रालाइ दिक्क लाग्दो नवनाउ भो । अजलाइ यति है त ।
पल्टनवाट फर्किदाका हट्टा कट्टा नरदेउ । हातमा टेप र पाकिटमा सिग्रेट वोकेका नरदेउ, सुकिला वुट र कटकटीदा कम्पनी नोट वोेकेका नरदेउ । मौलामा गांउका भद्र भलादमीको खुट्टो राख्ने ठांए थिएन । सधैको हेपाई सहने जेठीलाई पनि मानिसहरु अदवको साइनो जोड्दै साख्खै पार्न कस्सीएका थिए । माइला र कान्छा भाइ नौकट्टी लागेपछि सोलो डोलो बारी खरवारी जोडेका नरदेउलाई ऋणले थलिएकाले पैसा पारेर जग्गा वेच्ने दाउ सम्म गर्थे । त्यसैले त गांउमा घरमात्रै सिरानमा होइन चर्चा र चाखमा समेत नरदेउ सिरानमा थिए । एक्ली छोरी कमलीको पनि कम महत्व थिएन । वैशाखको अक्षय तृतीयामा भयरमा हुने नारन पुजा र किर्तनमा चन्दा वोल्नेमा नरदेउ अग्र पंङतीमा थिए । वरीपरी घेरीएर वस्ने र आशा सहितको नजर फ्याक्ने इष्टमित्रलाई नरदेउ सिग्रेट फ्याकेर शान्त पार्थे । खाकीका लुगा पल्टनीया अदव कम्ता आकर्षक थिएन नरदेउको शान शौकत । पल्टनका परेडमा पेट दुख्न थालेपछि नरदेउले अनेक उपचार गराए । पल्टनको दवाईले नभेटेपछि अमारिदै घरै आइपुगे उनी । नेपालका दवाई डाक्टर अधिकांशका दैलोमा पुगे नरदेव । धामी देखि झाक्रीसम्म वैद्य देखि बोक्सीसम्म सवै देखाउने र फुकाउने कर्म सकियो नरदेउको । कसै गर्दापनि रोग २० को १९ भएन । जागीर भन्दा ज्यान प्यारो भएपछि नरदेउ एकाएक पल्टनवाट नाम कटाएर फर्किए । जब पल्टनवाट फर्किए नरदेउका दुर्दीन शुरु भए । अव नाम काटेको पैसा कति दिन पो टिकोस । जति खल्ती हलुगाें हुदै जान्थ्यो त्यति रोग गरुङगाें हुदै जान थाल्यो । पैराको छेउको घर । हरेक वर्खामा जमिन को आकार घट्दै गयो । अवस्था खस्कीएपछि इष्टमित्रको नजरपनि खस्कीदै गयो । छोरी कमला विहे भएर गइन । घरमा वुढा वुढीको दुखान्त जारी रह्यो । गांउमा वत्ती आयो झिलिमिली भयो । तर नरदेउलाई टुकिले छोडेन । वत्तीको पोल गाड्नेलेपनि नरदेउका घरसम्म पोल पुर्याउने लेठो गरेन । उनले पनि पोल आएन भनेर कहिल्यै गुनासो गरेनन । हुदा हुदा खोरमा थुनेको पाठोे चोरी भयोे । चोर भेटीएन । हुनत खोरको पाठो होइन नरदेउको सपना चोरिएको थियो । व्यथा मात्र होइन मौलाको पहिरो पनि वढ्दै आयो । उपचारमा लिएका ऋण पनि दिन गुना रात दुगुनका दरले वढ्दै गए । पीडाका बीच पीडा थपिए । पीडामा मल्हम लगाउन निर्धाको को नै पो हुन्छ र?
जीवनको अन्तिम घडीमा २०७३ मा पिसाब च्यापीएपछि नरदेउ गांउको पिडीमा छटपटाइ रहेको खवर काठमाण्डौसम्म आइपुग्यो । पिसाब थुनिएर मानिस मर्नु हुदैन भन्ने लागेर केही उत्साही युवाहरु तथा समाजसेवी मिलेर नरदेउकालागि पाल्पा मिसन हस्पिटलमा उपचार गर्न पुर्याइयो । त्यती बेला सहयोग गर्नेहरुमा मौला माधव र पुच्छार लक्ष्मण, फेदी डा. अशोक र विजय, मुलवाट मुनी खड्ग राना दाई र मौले कोशल हुनुहुन्थ्यो । पाल्पा मिसन हस्पीटलमा भएको उपचारका वावजुद मौले नरदेउको २०७३ जेठ २ गते दुखद निधन भएको थियो । एक आम मानिस नरदेउलाई संझीन परिवारमा श्रीमती वाहेक कोही छैन । रोग र अभावको जीवन विताएका उनका कुनै कीर्ती पनि हुने कुरा भएन । उनकी श्रीमती अहिले छोरीको घरमा स्यागंजा गेजामा छन । मानीस वस्न छोडेपछि जीर्ण भएको घर भत्किने चरणमा छ । र एउटा कुनै समयको जल्दो वल्दो इतिहास विलुप्त हुने तरखरमा छ । बलेको आगो ताप्ने समयमा निभेको आगो खोस्रीने फुर्सद त कस्लाई हुन्छ र । सफलता र संभावना वोकेका मानिसहरु पछ्याउने समाजले संभावना नै अन्त्य भएको विगतलाई कस्ले कोट्याओस । त्यस्तै संभावना अन्त्य भएका सिमान्त पात्र थिए नरदेउ पान्डे । तिनै सिमान्त पात्र नदरेउलाई चौथो वार्षीकीमा श्रद्धा सुमन ।
स्वर्गीय नरदेउ पाण्डेको मौलामा रहेको घर । कोही पनि नरहेको अहिले यो जिर्ण भएर भत्कीने क्रममा छ ।
आहो पात मिचेर औषधी वनाइन्थ्यो
लुतो आम्तो खोयाले कनाइन्थ्यो
आज ती वाला पन कंहा गए…
ठुलो भासी के वन्छस भन्थ्यौ आमा
पाइलट वन्छु भन्थे परदेशी पो भैयो । हेमन्त कान्छाले गाएको गीत सानो मोवाइलमा वजिरहेको छ ।
वाहिर सिमसिम पानी परीरहेको छ । विहानको कक्षा सकेर म नियमति काममा हाजिर भएको छु । दिनको पूर्वाद्र्ध भएकाले कोही आगन्तुक, सेवाग्राही वा कर्मचारी वरीपरि छैनन । करिव २४ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलीएको र रुख विरुवाले ढपक्क ढाकिएको मीनभवनको मेरो कार्यालयमा चराको चिरविर वाक्लै सुनिएको छ । साना चराहरु वर्षे झरीमा ओत लागेका छन । कागहरु रमाइलो मानेर कराइरहेका छन ।
* * *
मलाई स्मृतिले मेरो आफ्नै जन्मेको ठांउ मौला पुर्याएको छ । जंहा यो सिजनमा आरु पाक्न शुरु र आरुपोखरा सिद्धीन लाग्थे । वेलौतीका पिपिला लाग्ने र खनिया पाक्ने सिजन हो यो । हामी लाम्पाटातिर घांस काट्न जादा तित्रो कराउने देखि वेला वखत स्याल कराउने आवाज वाक्लै सुनिन्थ्यो । वर्षे सिजन भएर होला वादलका फोकाहरु लुकामारी खेली रहन्थे । पानी पर्दा पहिरो जाने डरले हामी विरौदीको साटो देवी खन्ड, गैरा वा लाम्पाटा तिर नै वढि रमाउथ्यौ । नभए गांउ वा भार्से चौरका खरिया पनि वर्खाकालागि साचेर राखिन्थे ।
पोलेका मकै र एक मुठी तातो दुख खान पाए जोस नै अर्कै हुन्थ्यो । तुलसीको मन्दिर निरको गेडुलामा हुर्केको सिमी वा भ्याकुर ताछेर विस्तारै बाले तरकारी पकाउनुहुन्थ्यो । बाले वनाउने तरकारी जत्तीको मिठो दुनियामा केही पाक्छ जस्तो लाग्दैनथ्यो । भैसी, वाख्रा धेरै तर काम गर्ने मान्छे कम्ती भएकाले होला । आमा घांस दाउरामा र बा घरको चुलो चौकामा वढि व्यस्त हुनुहुन्थ्यो ।
केही समय वेलायती सेनामा काम गरेर फर्केका मेरा बालाई खाना भने असाध्यै मिठो वनाउन आउथ्यो । ढिलो पकाउने तर असाध्यै मिठो वनाउने भएकाले बाको लेखाई र पकाई दुवैको गांउमा तारिफ हुन्थ्यो ।
झरीका बीचमा घांम झुल्कीदा खेतका मकै काट्ने बाले दाईलाई र मलाई मकै वोकाउनु हुन्थ्यो । मकै वोक्न, मकै भाच्न र खेतको झार च्यात्न कम्ती झिझो लाग्थेन । वर्खामा झन्डै २ महिना स्कुल विदा हुने भएरपनि होला धेरै जसो केटाकेटी काममा व्यस्त हुन्थे । वर्खा लागेपछि कामी गांउ देखि वगेर आउने रातो माटोको भल थुपारेर पोखरामा जम्मा पारिन्थ्यो । डिठ्ठा देउनारायणका सन्तान भएकाले होला डिठ्ठाको पोखरोको नामले प्रसिद्ध हाम्रो पोखराको रातो माटोमा खुवै पौडिइन्थ्यो । हाम्रो पौडीको अभ्यास त्यही पोखरीवाट शुरु भएको थियो ।
त्यति वेलाका कति प्रचलन अहिले कि त नौला कि त पुराना भएका छन । केही दशक अघिका ती घटना सम्झीदा मलाई पनि ए हो र जस्तो लाग्छ । हरेक ग्रहणमा गाईको गोवरले घरको भित्तोमा घेरा लगाउने होस या आगनमा छोडेको अन्नमा खरानीको घेरो लगाउने होस । सबै प्रचलन नौला भएकाछन । यही वर्खामा फल्ने काक्रो, घिरम्ला, चिचिन्डा हामीले कहिल्यै चोर औलाले ताकेर देखाइएन । जहिले चोर औला र माझी औलाको बिचमा वुढी औला चेपेर देखाइयो । यस्तो किन गरियो कुनै वैज्ञानिक जवाफ नपाएपनि यो हाम्रो प्रचलन थियो ।
यस्ता मौलिक प्रचलन नहराउन भनेर शहरमा जन्मे, हुर्के र वढ्दै गरेकी छोरीलाई कौशी खेतीमा फलेका यस्तै वस्तु हामीले वाल्यकालमा देखाएजस्तै औला वनाएर देखाउन लगाई वाल्यकालको स्मृतिमा जान्छु ।
अकाशका हलतारा, तिन तारे, ध्रुर्व तारा र सप्तर्सीहरु देखाई गन्न लगाई मेरो ग्रामिण स्मृतिलाई ताजा वनउछु म यो विरानो शहरमा । यंहाका धेरै सम्वन्धहरु स्वार्थका हुन भन्ने द्धिविधा नरहेपछि म तिनै ग्रामिण यादहरुमा कल्पीन्छु । कठिन थिए ति दिन तर प्राकृतिक थिए । अभाव थियो गांउमा तर अघि जाने आकांक्षा थियो । दुख थियो तर सपना थियो । यो विरानो शहरले ति सवै चिजलाई विस्मृतिमा लगिदिदै छ । तर झरी पर्दाको दिन, मन एक्लै हुदाको दिन, राम्रो सपना देख्दाको दिन या ऐठन हुदाको दिन । सफल हुदाको क्षण वा समस्यामा पर्दाको क्षण ! त्यही गांउ आखामा नाची रहन्छ । तिनै वाल सखाहरु संझनामा आइरहन्छन । त्यही वाला पनाले जिस्क्याइ रहन्छ । मलाई जस्तै तपाईलाई पनि आफ्ना पुराना स्मृतिले यस्तै गराउदा त हुन नी ।
बेमौषमको वर्षाले चिसो वढाइ रहदा म भने मीनभवनको यो झ्यालवाट वाहिर हेरीरहेको छु । केही हप्ता अगाडी कामको शिmशिलामा भित्रिएको यो एरीया निरन्तरको प्रयासपछि हेर्न हुने भएको छ । यसमा ठूला मानीस होइन दैनिक ज्यालादारीमा काम गर्ने राम पाठकको प्रमुख योगदान छ । मलाई मै हु भन्ने संग पैठाजोरी खेल्न र सामान्य मानिसहरुसंग संगत गर्न मन पर्छ ।
ब्लग अपडेट नभएको जुग भयो । जिम्मेवारी वढ्दा कार्यव्यस्तता पनि वढ्दो रहेछ । तापक्रम वढ्दा दिमागी पाराहरुपनि वढ्छन क्यार । शान्त, शितल र झरी परेको दिनमा म नोष्टाल्जीक हुन्छु । यही झरीले मलाई अतीतमा फर्काउछ ।
जंहा कलीलो वयको केटो मौलामा पिपलका पातवाट झरेका पानी हेर्दै दिन विताउछ । बाले वनाएको घर अगाडीको ढुंगा छापेको कुलामा कलकल वगेको पानी हेर्दै हुर्कन्छ । आमाले भुटेको ताता मकै छाला नै पोल्ने गरी जागेको खल्तीमा हाल्दै वर्को आडेर झ्यालवाट चिहाउछ । यस्तै छन मेरा विगतहरु ।
सवैलाई जस्तै मलाई पनि मेरा विगतहरु असाध्यै प्रिय छन । ति प्रिय विगतले कहिले झस्काउछन, कहिले जोस्याउछन र कहिले वौर्याउछन र उडेर या गुडेर आजै धर्तीको त्यो कुनामा पुगु पुगु वनाउछन ।
विषयहरु धेरै छन । संझना मरेका छैनन । समय नमिलेका हुन । नितन्तर पाठकसंगको अन्तक्र्रियामा रहने मन झरीले वढाइदिएको छ । आगे भोलीको विादमा झरी पर्ने अपेक्षा सहित ।
गएको जेठ २४ गतेबाट साइनो जोडिएको कलैया छोटो समयमा विरानो भएको छ । जानुपुर्व कस्तो होला? के होला? काम गर्न सकिएला की नसकीएला? भन्ने अनेक द्धिविधाबिच पुगेको कलैयाले छोटो समयमा नै आत्मियता पस्कियो । जसको फलस्वरुप गएको भदौ १४ गते औपचारिक रुपमा निस्किदा आत्मिय मनहरुले भावपूर्ण विदाई गरे ।
कलैया मेरो जीवनकै पहिलो राजधानी वाहिरको जागीरे जीवनको वसाई थियो । भोजपुरी वोल्ने समुदाय, मुखभरी पान च्याप्ने कल्चर र चिच्याएर गरिने संवाद शुरुमा कठिन लागेका थिए । विस्तारै तिनै विषयहरु प्रिय हुदै गए । शुरुमा नौलो लागेको भरत चोक विहान साझ घुम्ने, गफ गर्ने पान खान निस्कने जक्सन वन्यो ।
अनौठा लागेका जलाउद्दिन, मिश्री, हरिओम काका, विक्रम जीहरु विस्तारै सहज लाग्न लागे । कार्यालयका साथीहरु सुनिल, दिपेन्द्र, मुस्ताक, माधव सर, उदित जी र सिंंहजीहरु प्रिय लागे । मेयर राजेश राय यादव अभिभावक जस्तै लाग्ुनभयो । मलाई विदाई गर्दा भक्कानीएकी उपमेयर रहिमा आमा जस्तैै लाग्न थाल्नु भयो । ड्राइभर रेगु, कृष्णा भाई, राजेश, सुरेश, राजकुमार, नविन, शशी, गोविन्द सर र होमनाथजीहरु मेरो दिलमा वस्न सफल भए ।
छोटो वसाईमा कलैया घरजस्तै सहज लाग्दै थियो । अनायासै रमाना लिनु पर्ने अवस्था आइलाग्यो । शुरुको होटलको वसाई मोतीवागको ठुलो कम्पाउन्ड भएको घरमा रुचीकर हुदै थियो । शुरुमा पैदल नापिएका वाटाकालागि स्कर्पियो आइपुगेको थियो । नजिकको गढीमाई, रक्सोल वजार गजव लागिरहेका थिए । वसतपुर, धर्मनगर, दुर्गाटोल, महेशपुर, विसम्भरपुरहरु आफ्नै गांउ जस्तो लाग्न लागिसकेको थियो ।
मुस्लिम समुदायमा सन्तान जन्मिएपछिको खुसियाली साट्ने हकिका होस या इद, हिन्दुहरुका गृहप्रवेश हुन या मगनी सवैमा म रमाउन शुरु गरीसकेको थिए । स्काउटका महेश शाह हुन या पोषणकी रितिका दाहाल सवै परिचित लाग्दै थिए । कोषका चिरन्जिवी सर देखि सिडीयो गणेश सरसंगको सहकार्य जम्दै थियो ।
रामजानकी देखि, सिद्धेस्वर र भरत चोकसम्मका सरसफाइले गति लिदै थिए । हजारौ माछा भएपनि मार्न नपाइने रामजानकी मन्दिरका माछाको अक्सिजनकालागि मोटरवोट जोडिएकै थियो । योजना तर्जुमामा केही नंया प्रयासहरु भएका थिए । आर्थिक कार्यविधि अनुसारमात्र कर्मचारी र जनप्रतिनिधिलाई सेवा सुविधा दिन शुरु भएको थियो ।
स्थानीय निकायको कामको पहिलो पाठशाला थियो कलैया उपमहानगरपालिका मेरा लागि । प्रत्येक महिनाको ५ गते जिल्ला प्रशासनमा हुने कार्यलय प्रमुखको वैठकमा अनुभव शेयर गर्न रमाइलो लाग्दै गएको थियो । यद्यपि सरकारको निर्णय अनुसार काठमाण्डौ महानगरमा अव यी सव आत्मियताहरु वढाउन वांकी छ । नया मित्रहरुसंगको स्वभाव र स्प्रिट अनुसार अगाडी वढ्नु छ । यो चुनौति सामना गर्ने शाहस दिएको कलैया घरी घरी मिस हुन्छ ।
मेयर, लेखा प्रमुख र सुनिल तथा दिपेन्द्र भाइले वेला वखत फोन मार्फत भएपनि आत्मियता दर्साइ रहेका छन ।
घरी घरी वदलीरहने काठमाण्डौवाट कलैयाको याद भने घटेको छैन । मिय यु कलैया । मिस यु मित्रहरु ।
आज घटस्थापना अर्थात दशैको पहिलो दिन । आज घर घरमा राखिने जमरा अवको दश दिनपछि टाउको र कानमा सिउरिने छ । अवका दश दिन शक्ती पिठ र देवी दुर्गाको आराधना गरी दशै मनाइने छ । दशै हामी सवै नेपालीको ठुलो र महत्वपूर्ण चाड हो त्यसैले पनि दशै वरावर अरु चाडको महत्व छैन । त्यसैले त गरिव होस या धनी, स्वदेशमा रहेको होस या परदेशमा रहेको सवैको मन मष्तिष्कमा दशैले छुट्टै उमंग ल्याउछ । हर परदेशीको चाहना हुन्छ दशैमा घर आउने परिवार, आफन्त र साथीभाईसंग भेट गर्ने, रमाइलो गर्ने, वर्ष भरीको पीडा विर्साउने ।
उमेर छिप्पीदै जादा चाडपर्वका रौनकहरु कम भएपनि वाल्यकालको दशै संझीदा मन त्यसै त्यसै रोमान्चित हुन्छ । कठिन भएपनि रंगिन दिनहरुको याद आइहाल्छ । शारदीय मौषमले दशै आगमनको संकेत दिदा र साथीभाईहरु घरतिर जादै गर्दा म पनि त्यसै त्यसै नोष्टाल्जिक भएको छु ।
हामी केटा केटी हुदा सोर्ह श्राद्ध शुरु नहुदै मौलाको पहिरोमा कमेरो लिन आउने र वोडधयरे धनपतिकोमा रातोमाटो चोर्न जानेको हुल लाग्थ्यो । हुंदा खादाको खरवारी खन्दिने डरले धनपति बा हैसा हातमा लिएर दशै भर खरवारी रुगेर वस्नुहुन्थ्यो । हुलका हुल आइमाइ केटा केटी मिर्मी देखि कमेरो लिन मौला खोलामा आउथे । मौला खोलामा घर पोत्न कमेरो लिन आउनेहरुको मेला लाग्थ्यो । हामी मौलाका वासिन्दा भएर पनि होला यी दृष्य सधै मन मष्तिष्कमा ताजा छन ।
सोर्ह श्राद्ध शुरु भएपछि कपाल खौरिने र पिन्डदान गर्नेहरु घरैपिच्छे हुन्थे । हुन त पिन्डदान अहिलेपनि प्रचलित छ । तर त्यतिवेलाको सोर्ह श्राद्धको रौनकै वेग्लै थियो । चिफल्डाडे वेदुवा रामप्रसाद, पुच्छार गणेश प्रसाद, हिरन्डाडा हरिप्रसाद र खराल तिलचन बा हरुको व्यस्तता हेर्न लायक हुन्थ्यो । काक्रा, वेलाउती, पाकेका केरा, मासका फुरौला, घिउमा पकाएका सेल र पिन्ड वनाएर वचेको खिर श्राद्धको प्रसाद हुन्थ्यो । पन्डित लाइ दक्षीणको चासो भएजस्तो हामी केटाकेटीलाई कतिवेला श्राद्ध सकिएला र प्रसाद पाइएला भन्ने ठुलो चासो हुन्थ्यो । श्राद्ध सकेर पिन्ड गाइलाई खुवाउन लानु पर्नेमा कति केटाकेटीले वाटोमा आफै पनि पिन्ड भोजन गर्थे । श्रोर्ह श्राद्ध चाड जत्तिकै रमाइलो हुन्थ्यो । क्षेत्रपाल पुजाको रौनक !
श्रोर्ह श्राद्ध सकिएपछि आउथ्यो घटस्थापना । भित्रको कोठीमा आमा, दिदीहरुले लिपपोत गरेर जमरा राख्नुहुन्थ्यो । विहान विहान नुहाएर जमरामा पानी राख्नु नित्य कर्म थियो । घटस्थापना पछिको रौनक थियो क्षेत्रपाल पुजाको । हरेक सप्तमीमा क्षेत्रपालमा लाग्ने पुजा हाम्रा लागि सानो दशै वरावर थियो । षष्ठी चोखा राखेर सप्तमीमा वोका डोर्याउदै र नुहाइ धुवाई सरजाम लिएर लागिन्थ्यो क्षेत्रपाल तिर । क्षेत्रपालमा गजव नियम थियो जो ढिलो आउछ छिटो प्रसाद उसैले पाउथ्यो । हुनत दैलातुंग फाट, विर्घा ढाव र मधेस तिरवाट समेत आउने भक्तालुलाई छिटो प्रसाद दिने चलन अहिले पनि कायमै छ ।
क्षेत्रफलमा वन्दुक नपड्काई प्रसाद खान पाइदैनथ्यो । मन्दिरमा खिर, खाजा, रोटी मासु पाकेपछि प्रसाद वाड्न शुरु हुन्थ्यो । विर्घामा जनसंख्या वढेपछि मिर्चन्डी र गांउ गरी २ ठांउमा क्षेत्रपाल राखियो । क्षेत्रपाल पनि महादेवकै एउटा स्वरुप हो । शिवको स्वरुप हो । क्षेत्रपाल पुजामा मरेग्दां प्रर्वन्ध बा, हिमलाल बा, कात्तिके फर्सुराम काका, फेदी देवीसर लगायतको सक्रियता र फुर्ती फार्ती हेर्न लायक हुन्थ्यो । वोका हुनेलाई नै टाउको दिने र नहुने बीचरा हेरीराख्ने सामन्ती सोच त अझैपनि यदाकदा क्षेत्रपालमा देखिन्छ । त्यो हिजोको विरासत होला जस्तो लाग्छ ।
क्षेत्रपालमा बोकाको टाउको र समक्षे पुजाको बोकाको मासुको चर्को चर्को झोल खाएर आएपछि रातभर पानी खाइराख्ने उपक्रम चलिरहन्थ्यो । नवमीको दिन आलम जानु छुट्टै आकर्षण थियो । नवमीका दिन सवैका घरमा झ्वाई झ्वाई सेल पाक्थे । गावै भरीवाट सेलको वास्ना आइ रहन्थ्यो । दशैका दिन टिका लाएर प्रसादको रुपमा सालको टपरी, दुनामा सेल र अचार वाड्ने परम्परा भएकाले पनि सेल पकाउनु अनिवार्य जस्तै थियो । हामी केटा केटी हुंदा सेलका लोभले दिनभरी नै सवैका घरमा गएर टिका लगाउथ्यौ । टिका र आर्शिवाद भन्दा पनि सेलको आकर्षण थियो त्यो । दुवै हातमा सिउरेका सेलका माला वनाएर सांझमा घर आइपुगिन्थ्यो । लसर्घा डांडाम अवस्थीत प्रसिद्ध आलमदेवी थान !
पाहुना पाछालाई टिका नलगाइदिई नखाने भनेर आमाहरु दिनभर भोकै वस्नुहुन्थ्यो । त्यो क्रम आजका दिनसम्म पनि जारी छ । सांझमा घुर्मैला जुनमा पाहुना पाछाहरु आउने क्रम रातीसम्म रहन्थ्यो । निदमा लठ्ठीएका हामी केटाकेटीलाइ पनि दिदी भिनाजुलाई टिका लाइदिनु पर्छ भन्दै उठाएको हिजो जस्तै लाग्छ । मान्यजनवाट आर्शिवाद लिने दशैमा हामी केटाकेटीवाट टिका लगाइदिनु पर्ने सन्दर्भ भने नमिले जस्तो लाग्छ । यद्यपि अभिभावकको मन दुखाउन र क्रन्तिकारी हुन भन्दा जे सुकै होस भनेर आफु भन्दा ठुलाबाट अहिले पनि टिका लगाउनु साटो पाहुना भन्दै टिका लगाइदिइन्छ ।
दशैको भोलीपल्टको एकादशी सधै नरमाइलो हुन्छ । दशै सकिएको पीडा । अर्को दशै आउन एक वर्ष लाग्ने यथार्थता र पाहुनाहरु फर्कीने क्रम संगै दशैको उदासीले ढाक्थ्यो । केटा केटीमा त्यस्ता पीडाले ढाक्ने दशै कामको शिलशिलामा शहर वस्ने वाध्यतामा परेपछि भने घर, आफन्त, साथीभाई, चुर हरियो गांउ छोडेर फिर्नु पर्दा शुन्य लाग्छ । विरिघैको गांउ संगै संगै जांउ रमाइलो छ ठांउः लसर्घा डांडावाट देखिएको विर्घा ।
यही स्वदेश, आफ्नै माटो, आफ्नै कार्य क्षेत्र र आफ्नै पन भएको ठांउमा फिर्दा त हाम्रो मुटुमा गांठो पर्छ । यी सारा चिज छोडेर आफ्ना र आफन्तलाई रुवाउदै फर्कीने ठेगान नभई परदेशिनेको मन कति रुदो हो । म आउदै गरेको सवैभन्दा ठूलो, उमंगको, रंगीन, रोमान्चक र सवैलाई, भेट्ने र आर्शिवाद लिने चाडमा अनेक उल्झन र वाध्यताले घर फर्की आउन नपाउने तमाम मित्रहरुलाई मिस गरीरहेको छु ।
यी हरफहरु काखे कम्प्युटरमा टाइप गरी रहंदा सिमाना फिल्मको कुमार सानुको गीत गुन्जी रहेको छ । जंहा मैले परदेशमा रहेपनि गांउ मिस गरीरहेका शुरेश, नारन, कृष्ण, शिव, हरि, मोती, हुमनाथ, कालीदाश, धुर्व, शोभा,सानु लगायतका तमाम मित्रहरु एकपछि अर्को गर्दे संझीरहेको छु । उकाली ओराली गर्दै, आंखा भरी रहर भर्दै
आंधी वेरी संग लड्दै, खोला नाला सागर तर्दे
दुख पीडा विर्सदै म आए, परदेशवाट फर्की आए
आफ्नै गांउ फकी आंए, नंया नंया सपना ल्याए…
“पकर पकर” कात्तिके यादव पसिना चुहाउदै मौलाका पहिरा तिर दौडियो । छोप छोप खराल छायापनि पछिपछि लागो । कैनडाडा टिकेदाई, राना दुर्गा, शुरेश सवै एक्लो वांदरका पछि लागे । म पनि के कम दाईका पछि लागेर वादरलाई ता क्दै ढुंगा वर्साउदै गरे ।
* * *
विर्घामा अहिले जस्तो मान्छे कम र वांदर वढि भएको वेला थिएन त्यो । हामी कट्टी स्कुलमा पढ्दा ताका मान्छेको विगविगी र जंगली जनावरको अभावै थियो । अहिले जस्तो पिढी कुर्ने वुढा वुढी र वादर देखे तर्सिने आइमाइ केटाकेटी मात्र थिएनन गांउमा । घरै पिच्छे जंहान । वारी पिच्छे खेतारा र खरवारी पिच्छे घसेर्नीहरुको लर्को थियो । विदेश जाने कुरा कसैको सपनामा पनि थिएन । शहर नुन तेलकालागि मात्र थिए । ती हाम्रो वसोवास या रोजगारीकालागि थिएनन । शहर त गांउवाट लगेको मास, वोडी या सिलटुगं वेच्ने र चाहिएको नुन चिनी जोहो गर्ने माध्यम मात्र थिए ।
हामी स्कुलवाट फर्किएपछि फुर्सदै हुन्थ्यो । अहिले जस्तो होम वर्कको चलन थिएन । केटा केटी घरकै काममा व्यस्त छन भनेर जानेका मास्टरले पनि होम वर्कको धपेडी लगाउने लेठो गर्थेनन ।
* * *
मंसिर छेकको विस्तारै चिसो वढ्दै गएको मासको एक शनिवार एक्लो वादरका पछाडी हामी एक हुल केटाकेटी दौडेका थियौ । वादर गांउ कात्तिके यादवका घर हुदै कामी गाउंवाट हुर्रिएर राकस्दी खोलामा आइपुगेको थियो । जाडो मासमा फुर्सदिला एक हुल केटाहरु वदरका पछि पछि हाम्फालेका थिए । ढुंगा खाएर पचाउने वेला थियो । वारीका कान्ला हाम्फाल्न कस्लाई पो डर थियो र ।
वादरलाई चिच्याउदै, ढुंगाले हान्दै लखेट्दै केटाहरु पछि पछि वादर अघि अघि दौडिए । वादर राकस्दीवाट कैनडांडा टिकारामको घरको फेरो लगाएर मौला तिर निस्कीदा केटाहरुको हुलमा रानाको टमी पनि मिसिएको थियो । राना रुकवहादुर दाइले पालेको कुकुरलाइृ राना डानीसरा दिदीले मायाले “टमी” भन्थिन । हामी पनि दुर्गा, सानु र वेकेका साथी कुुकुरलाई टमी भनेरै वोलाउथ्यौ ।
दर्जनौ केटाकेटी र कुकुरको चेपुवामा परेको वादर मौला भयर थान हुदै मौलाको पहिरोमा गएर लुक्यो । दौडन सिपालु वादर जति दौडेपनि उपाय नलागेपछि लुक्ने विकल्पमा पुग्दो रहेछ । पहिराको खोल्सोमा छेकीएर लुकेको वादरसम्म पुग्न नसकेपनि केटाहरुले के छोड्थे । ढुंगा वर्साइ हाले । केही वेर त एक्ले वादरले ढुंगाका प्रहार सह्यो अति भएपछि के गरोस लुंछेली गणेशको भन्जिगंको काभ्रोमा हुर्रिएर चढ्न पुग्यो । बीचरा वगाल छुटेर एक्लो भएको वादर । तरपनि वांदर मोटो घाटो र वलियो नै देखिन्थ्यो । उसले पनि के गरोस केटाकेटीले अविराम लघारेपछि र ढुंगा हानेपछि काभ्रोवाट हाम्फाल्दै भार्सेचौर पुग्यो । वोडधरे रामु र हाम्रो खरवारी को साधको खोल्सोको कापमा गएर वादर लुक्यो ।
जति खोजेपनि वांदर भेटिएन । एक हुल केटाहरु अब वांदर भेटिएन रात पर्न लागो भन्दै घर फर्किन लागे । दिउसोको घामवाट वादर लखेट्न शुरु गरेका केटाहरु थाकेका पनि थिए । यसरी गलेर फर्किनेमा कात्तिके यादव, निरु विक, कात्तिके वाइपी दाई, कइन्डाडा टिकाराम, वोडधयरे रामु दाई, लुंछेली गणेश दाई आदि थिए ।
हामी पछि मिसिएका दाई, म, शुरेश, राना सानु, दुर्गा आदि भने वादरको इन्तजारमै थियौ । कसो कसो गर्दा वादरले ढाड हल्लायो । मुस्केरीको शुकेको घांसमा लुकेको वादर चिनिइ हाल्यो । “ठोक – ठोक” भन्दा भन्दै केटाहरुले ढुंगा वर्साइ हाले । बिचरा वादर नजिकै भयो भाग्न सकेन ।
वाल वदमासीको शिकार वनेको वादर पिटाइ खाइरह्यो । घरी लौराले घरी ढुंगाले । लगातारको प्रहारपछि वांदर चल्मलाउन छाड्यो । अव वांदर मोर्यो । वादलरलाई यत्तिकै छोडे त राती सपनामा आउछ यार भन्दै हामी भने वादरलाई ढुंगा खोजेर पुर्न लाग्यौ । ढुंगाको चांग वन्यो । केटाहरुले खोरीयाका र भन्जिगं खोलाका ढुंगाले वादर पुरे ।
दिन भरीको सफलता वादर मारेर हामी लखतरान भएर झिसमिसेमा घर फर्किर्यो । फर्कने वेला भने बिचरा निर्दोश वादरलाई लहै लहमा लागेर मारेकोमा पछुतो लागेको थियो । राती घर आएपनि वांदरको यादभने आइरह्यो । किन वांदर मारिए होला भन्ने भावना मनमा खेलीरह्यो ।
भोली विहान आइतवार । आइतवार त स्कुल जाने दिन भयो । मंसिरका छोटा दिनमा विरंग्दी बाट घांस ल्याएर स्कुल पुग्न कठिन थियो । त्यसैले सुक्दै गरेको घांस काट्न दाई, तल शुरेश र म भार्से चौर तिर लाग्यौ । विहानै भार्से चौर निस्कीदै गर्दा त एउटा वांदर खोच्याइ खोच्याइ शुरेश हरुको वडहर चढ्दै गरेको देख्यौ । हाम्लाई देखेपछि र हाम्रो हल्ला शुनेपछि वादर सकि नसकी रुखको टुप्पामा पुग्यो ।
हिजो मारेर पुरेको वांदर कसरी रुखको टुप्पोमा पुगेहोला भन्ने लागेर हामी तीनै जना भार्से चौरको खोल्सामा हिजो बादर पुरेको ढुंगाको चांग हेर्न गयौ । चांगमा त ढुंगा सामान्य यता उता भएपनि वांदर थिएन ।
यसरी हाम्ले मार्यौ भनेर छोडेको वादर जिउदै भएर फेरी रुख चढेका देख्दा कम्ती आनन्द आएन । अन्जानमै र वालहठमै हुन लागेको ठुलो भुल असत्य भएकोमा भने आनन्द आयो । अहिले संझीदा पनि यस्ता घटनाले गांउको र वालापनमा गरेका उटपट्यागंको पुराना यादलाई ताजगी वनाउछन । धेरैको समृतिवाट हराएको यो घटना मरो संझनामा भने आइरहन्छ ।
संझनाका ती दिनहरुः “सेनेई” दोश्रो लहरमा दोश्रो ।
“मिठो छ खान्छस?” मैलो चोलोको भित्रपट्टीको खल्तीवाट पाकेको खनीयो निकालेर दिने सेनेई अहिले हुनुहुन्न । उंहाका संझनाहरु मनमा अनेक छन । एक विर्सीएकी र संझने कोही नभएकी एवं इतिहासको गर्तमा विलाएकी पात्र हुन सेनेई । कहिले गाई दुहुदा वाच्छी तान्दीएको भरमा आधा दुध वटुकामा दिने वा कहिले मकैको गुरगुरेको रोटीको ठुन्को दिने सेनेई मेरो स्मृतिमा भने घरी घरी आइ रहनुहुन्छ । जीवनको खातामा खुसीभन्ने कुनै शव्द नभेटाई ईह लोक त्याग्ने सेनेई विगतको विभेदकारी सामाजीक संरचनाकी दुखान्त पात्र हुनुहुन्थ्यो ।
२२ वर्षको भर्भराउदो जावानीमा खसम गुमाएर एक्लै जीवनका कठिन उकालीहरु कहिले सुसाउदै, कहिले पछ्यौराको फेरोले आंसु पुच्छ्दै त कहिले लठ्ठीको सहारामा लतारिदै कष्टपूर्ण रुपमा २०५६ को मंसिर तिर मृत्यु वरण गरेकी सेनेईको न कोही सन्तान छन न कोही संझने आफन्त नै ।
वैसमा खसम गुमाउदाको पीडाका अलावा समाजले लगाएका अनेक लान्छना र अपहेलनाको भारी वोकेर कठिन जीवन विना कुनै गुनासो विसाउने सेनेईको उज्यालो अनुहार मेरा आंखामा वार वार आइरहन्छ । मेला पात होस या चाडपर्व हरेक वखतमा केही नौलो र मिठो खानेकुरा हातमा परेपनि चोलाको खल्तीमा लुकाएर मेरा निम्ती ल्याउन नविर्सिने सेनेई म निर्माणकी एक अदृष्य पात्र हुन । मेरा सफलता वा असफलतामा तिनै सेनेइको ठूलो हात छ ।
मौला हाम्रो घर तलको आप र कटहरका ठुला रुख भएको वारीको छेउमा सेनेईको सानो कटेरो थियो । एकातिर आफु र अर्को तिर गाई वाध्ने त्यो सानो छाप्रोमै सेनेईको इहलिला गयो । सानी आमा लाई कहिले सानीमा भन्दा भन्दै हामी केटा केटी सजिलोको लागी सेनेई भन्थ्यौ । वुढ्यौली लागेको शरिर, गोरो वर्ण, गजुर जस्तो वाटेको कपाल, छिर्केमिर्के हरियो धोती, टिपिकल आन्चलीक वोली भएकी सेनेईका सन्तान थिएनन । जुंगांको रेखी देखाएर म छोरोको भाग्य लिएर आइकीम अरे । तेई भएर अली अली जुंवा आकाउन अरे । वेला वेला सेनेई सुनाउनुअुन्थ्यो ।
लगालग जन्मीएका ३ छोराको वाल्यकालमै निधन भएपनि कसैसंग केही गुनासो नभएकी सेनेई करिव ५ वर्ष पुगेर वितेको पछिल्लो छारोले “आमा” भन्थ्यो भन्दै पटक पटक भक्कानीएको मैले देखेको छु । ग्रामीण र कठिन जीवन, खाद्यान्नको अभाव, एक्ली विधवालाई समाजले हेर्ने दृष्टीकोणका बीच उंहाको संघर्ष कठिन होइन भयावह थियो ।
उंहाको सहारा गाई थियो । सकुन्जेल गाई पाल्न कहिले नछोडेकी सेनेईको साथी भनेपनि परिवारको सदस्य भनेपनि गाई नै थियो ।
गैरा तिरको झाडी मौलाको पुच्छारमा रहेको घर भएकालेपनि होला गाईका कलिाला वाच्छा वाच्छीलाई वाघले पटक पटक चिथोरेर सेनेईका अनेक सपनाहरु तुसारापात हुन्थे । विहानैको गोठ धन्दा र घांसपात पछि आएर एक्लो ज्यानले वनाएको खानेकरा कस्तो हुन्थ्यो होला तैपनि उंहाको कुनै गुनासो थिएन । दिउसोको फेरी घांसपात र मेलापात उंहाका नित्य कर्म थिए । विहान देखी वेलुका सम्म दश नंग्रा खियाउदापनि दुई छाक धौ धौ भएरै सेनेईको जीवन वित्यो ।
सेनेईका आफन्तहरु कम थिए । सटुकाकी भान्जी र गेजाका भान्जा कहिलेकांही आउने पाहुना थिए सेनेईकोमा । पाहुना आएपनि सुताउने ठांउ थिएन । २ जनालाई पकाउने भांडा थिएन । तैपनि ती आफन्त प्रतिको माया अथाह थियो । गेजा भान्जा दाईका कान्छा छोरा अली उटपट्यागं र विचित्रका थिए । हामी केटाकेटीलाई कहिले रुख चढेर त कहिले सिठ्ठी फुकेर रेला देखाउने यी भान्जा आज भोली कंहा होलान ? सटुकाकी भान्जी दिदी के भइन होला ? कहिले कांही सेनेई भेट्न जाने दोभान अल्के दमाहारकी भतिजी कस्ती भइन होला? स्मृतिमा रहेपनि वेखवर छन यी सवै पात्र ।
खास नाम खुमीसरा पाण्डे भएपनि हाम्रा लागि प्रिय सेनेई केटाकेटीलाई असाध्यै माया गर्ने पात्र हुनुहुन्थ्यो । खराल छाया र मैले पटक पटक सेनेईकोमा खिर पकाएर खायौ । कहिले मौलेका काक्रा चोर्यौ, कहिले तामा भाच्यौ, कहिले लिची सखाप पार्यौ । हाम्रा अनेक वदमासी थाहा पाएर पनि वाल उपद्रोलाई वेवास्ता गरिदिने सेनेई अहींशाकी पात्र हुनुहुन्थ्यो ।
जीवनभर खुट्टामा जुत्ता चप्पल नलगाई इहलिला त्यागेकी सेनेईले सधै दशहरामा दिवंगत श्रीमानको श्राद्ध गर्नुहुन्थ्यो । हामी केटाकेटीलाई श्राद्धको प्रसाद खुवाउने सेनेई चाडपर्वमा भने निकै उदास हुने गरेको म संझन्छु । एक्लो र अभावयुक्त जीवनमा खुसी आओस पनि कसरी ।
जीवनको उत्तराद्र्ध अत्यन्तै कठिन भएर वित्यो सेनेईको । एक्लो र ओच्छ्यानमा परेको जीवन कती पीडा भएहोला सेनेईलाई । म त्यतिवेला काठमाण्डौमै थिए । सेनेईको निधनको खवरपछि म विर्घा पुगे । यज्ञदाईले कृया कर्म गर्नुभयो । त्यसपछि सेनेई स्मृतिमा वाहेक रहनु भएन । उंहाको सम्पति थिएन, सन्तान थिएनन । वलेको आगो ताप्ने अहिलेको जुगले निभेको आगो किन खोस्रीराखोस । न चर्चा, न संझना अतितको गर्तमा विलाएकी सेनेई घरी घरी मेरो स्मृतिमा र सपनीमा झुल्की रहनुहुन्छ ।
मलाई पाकेको खनीया ल्याइदिने, पहेलपुर परेको आंप लुकाएर राखी दिने, कोही लाहुरेले दिएको चकलेट ल्याइदिने, वाच्छी तानिदिएमात्र आंधी दुध स्वाटै डवकामा खन्याएर खुवाउने, आगनमा निस्किएर -ए “सेन वाउ” भनेर वोलाउने, पढेस, गुनेस ठूलो मान्छे भएस भनेर आर्शीवाद दिइरहेने सेनेई तंपाई दीवंगत भएपनि मेरो स्मृतिमा सधै रहीरहनुहुनेछ । मिस यु सेनेई ।
